1. Главные новости
›
2. Эксперты

Соттарға арналған IT- технологиялар

Ақпараттық технологиялар мантия мен балға тәрізді Фемида ерекшеліктерінің біріне айналмақ. Қазақстанда қазірдің өзінде сотқа интернет арқылы шағымданып, тіпті сот процесіне қашықтан-ақ қатыса беруге болады. Жаңа заңнама әркімнің үйде отырып-ақ, құжаттардың өту жылдамдығы мен сот шешімінің орындалу мерзіміне дейін өз ісінің кез келген сатысын бақылап отыруға мүмкіндік береді.

Жаңа технологиялар сот төрелігінің сапасына қалай әсер етпек? Олар азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қаншалықты арттырады? Сот ісін әдейі созбалау қалайша мүмкін болмай қалмақ? Осы және өзге де өзекті сұрақтарға Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаментінің басшысы Ілияс Испанов жауап береді.

- Ілияс Сапарбекұлы, қазіргі заманғы жіктелу бойынша сіз соттық топ-менеджерсіз. Тиімді менеджемент ұстанымы тұрғысынан, электронды сот ісінің ғаламат қадам екені талассыз. Алайда, орынды қауіптер де жоқ емес - IT-технологиялардың көптеп енгізілуі сот жұмысының сапасына әсер етпей ме?

Ондай алаңдауларға еш негіз болмауы тиіс. Сот төрелігінің басты мақсаты әділеттілікке қол жеткізу болып табылады. Сот менеджементі соны барынша тиімді әрі ашық әдістермен атқаруға ұмтылуда. Жоғарғы Сот ұсынған заңнамалық тұрғыдан бастап технологиялық әдістерге дейінгі барлық өзгерістер осы мақсат үшін қызмет етеді.

Біздің міндетіміз – барлық өндірістік үдерістерді оңтайландыру, сот жүйесінің дамуына кедергі жасайтын барлық әрекеттерді жою болып табылады. Бұл бірінші кезекте, құжаттар айналымына қатысты. Кеңестік басқару жүйесін дәл сипаттайтын «Қағазың болмаса, сенің шыбын құрлы қауқарың жоқ, ал қағаз бойға күш бітіреді» деген сарындағы ескі мақал естеріңізде ме. Жаңа заман талапбы бюрократияны барынша азайтуды талап етеді. Ел судьяларының V съезінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Озық үлгідегі тәжірибесі – қағаз түріндегі құжат айналымынан бас тартып, қазіргі заманғы сот процесінің базасына айналуы тиіс электронды технологияға көшу» екенін атап өтті.

Сот төрелігі өз дәуіріне барынша сай болуға міндетті. Бүгінде жоғарғы ақпараттық технологияларды қолдану, сот жүйесінің жұмысын тиімді ұйымдастыру заңнамаларды жақсартып, судья мамандарының сапасын арттырудан кем маңызды рөл атқармайды.

Қазір «дұрыс, судьяларға арналған ІТ-технологиялар – жақсы-ақ, ол жұмысты әлдеқайда жылдам әрі сапалы атқаруға септігін тигізеді, бірақ қарапайым азаматқа қандай артықшылықтар береді» деген сұрақ жиі қойылуда. Егер аз ғана сөзбен түсіндіріп өтсек, жоғарғы технологиялар азаматтарға сот төрелігіне деген қолжетімділікті кеңейтіп, оның ашықтығын арттырады, бюрократиялық кедергілердің алдын кесіп, азаматтар мен мемлекеттің уақыты мен қаржысын үнемдейді. Сонымен қатар, жемқорлық қауіптерін барынша азайтады. Жалпы, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген саланы ашықтықпен қамтамасыз ету – жемқорлықтың азаюының басты факторы.

- Иә, әңгімемізді осы жайында жалғастырсақ. Қоғамда сот жүйесінің айтарлықтай ашық еместігі, қағаз түріндегі құжат айналымының қолайсыздығы, күрделі үдерістермен қоса, судьялардың ұқыпсыздығы туралы да пікірлер жиі айтылады. Бұл мәселелерді жаңа технологиялар қаншалықты шешіп бермек?

Өте жақсы сұрақ қойдыңыз. Бірден айтып өтейін, біз әрдайым жағдайды мониторлап, туындаған мәселелер шеңберін анықтап, жедел әрекет етуге тырысамыз. Бірақ бар мәселе бірден шешіле бермейді ғой, көп нәрсеге қосымша қаржыландыру жетіспейді, өйткені біз – бюджеттік құрылымбыз.

Қоғамдағы көңіл-күйді бақылап отыру үшін біз бүгінгі күні қолда бар барлық құралды, оның ішінде, әлеуметтік желілерді де қолданамыз. Өз басым Фейсбуктегі бірқатар қауымдастықтар мен топтарға тіркелгенмін, оларға адвокаттар да қатысып тұрады. Олар сот жұмысының сапасына қатысты мәселелерді жиі көтеріп, фотосуреттер салып, нақты бір соттардың нақты бір мәселелерін талқылап отырады. Мысалы, жақында Джохар Өтебековтың адвокаты Алматы қаласындағы ауданаралық әкімшілік сотындағы кемшіліктер туралы пост жариялады. Мәселенің мәні – құжаттармен жұмыс істеуге қажетті жағдайдың болмауы, келушілердің қағаздарды терезе алдына барып толтыратындығы, сот отырыстарының залдарда емес, кабинеттерде өтетіндігі, кешігіп басталатындығы, ұзын-сонар кезектің болуы, тіпті сот ғимаратына кіру үшін әлдебір міндетті шарттардың орындалуы, ақша төлеп жеке куәлікке көшірме жасау сияқты қиындықтар туралы екен. Ол жақында ғана жарияланған пост. Сол күні-ақ комиссия құрылып, барлық фактілер тексерілді. Холл ауқымын кеңейтіп, жиһаздар – үстел, орындықтар қою туралы шешімдер қабылданды, сот отырыстарына арналған залдардың саны көбейтілетін болды, судьялардың жұмыс кестесі қайта қарастырылды.

Айта кетерлігі, аталмыш сотта судьялар саны 8 адамға ұлғайды, ал ғимарат ірі жаңартуға мұқтаж болғандықтан, қазіргі уақытта әкімшілік сот басқа ғимаратқа көшуге дайындалуда. Барлық қабылданған шаралар турасында біз халыққа әлеуметтік желілер арқылы ақпарат бердік. Әрине, бұл бір ғана жағдай, ал ел бойынша атқарылатын әлі талай шаруа бар. Бұл мәселердің де өз себептері бар – біз мембюджеттің шынайы мүмкіндіктеріне қараймыз.

Қазіргі уақытта ішкі резервтер есебінен жұмыс сервисінің жақсару мүмкіндіктерін іздестірудеміз, жөндеу жұмыстары жүргізілуде, құрал-жабдықтар мен жиһаздар сатып алынуда. Бүгінде 1401 нөміріне тегін қоңырау шалуға (қалалық нөмірлерден) мүмкіндік беретін бірыңғай Байланыс орталығы белсенді жұмыс істеуде. Қандай да бір сұрақтар туындаса немесе сот жұмысының барлық мәселелері жайында тұрғындар сол орталыққа хабарласып, өздеріне қажетті кеңестерін ала алады.

Жыл сайын халықтың соттарға деген сенімінің артып келе жатқанын атап өткім келеді, қаралып жатқан істер саны біртіндеп өсе түсуде. 2014 жылы республика соттары 1,2 миллионнан астам істі қараған – бұл 2013 жылмен салыстырғанда 100 мың іске артқанын көрсетеді. Айтпақшы, бұл көрсеткіш жұмыс сапасының төмендеп кеткенін білдірмейді, оның ішінде, шығарылған сот актілерінің 98,7%-ы өзгеріссіз қалдырылды, яғни, олар заңды әрі негізсіз деп табылды.

Біріктір де билей бер.

- Қайта қаралған сот шешімдерінің небәрі, 1,3% болуы расымен де, жақсы екен. Мұны судьялардың еңбегі десек те болар. Ал енді басқару ісіндегі жаңарулар жайлы толығырақ айтып өтсеңіз? Соттарда қазіргі күні қандай жаңа тәртіптер іске қосылды? Сот төрелігінің ашықтығы іс жүзінде қалай жұмыс істеуде?

Біздің департаментіміздің басты міндеті – жоғарғы технологиялар мен озық үлгідегі менеджементті пайдалана отырып, сот төрелігінің тиімді жұмыс істеуіне барынша жағдай туғызу екенін баса айтып өтсем деймін.

Бәрінен бұрын,сот төрелігі ашықтығының бір бөлігі ретінде, соттардың аудандық деңгейден бастап интернет-ресурстарының құрылуын айтар едім. Былтырғы жылдың қорытындысы бойынша, меморгандардың ресми сайттарының рейтингінде Жоғарғы Сот веб-сайтының көш бастап тұрғанын атауға болады. Google Analytics сервисінің мәліметіне сәйкес, тұтынушылардың осы сайтқа кіру көрсеткіші орташа есеппен, тәулігіне 4 мың пайдаланушыдан асқан екен.

Ашықтық үлгісі ретінде ҚР-ның барлық азаматтарына арналған «Жоғарғы Сот Төрағасының жеке парақшасы», сондай-ақ, облыстық және соларға тең дәрежедегі соттар төрағаларының блогтары қолжетімді болып табылады. Сот жүйесіндегі басшылардың тәуелсіз кері байланыс арнасының болуы сот төрелігінің ашықтығын қамтамасыз етуде және жемқорлыққа қатыстылықты азайта түсуде.

«Сот кабинеті» сервисін айрықша атап өткім келеді – бұл сот органдарының онлайн-қызметтеріне кірудің бірегей терезесі тәрізді. Ол алыс қашықтан-ақ электронды түрде өтінішхаттар, апелляциялық және кассациялық шағымдар мен мен шағымдар жаза беруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, мемлекеттік баж салығын төлеуге, істің қалай өтіп жатқандығын бақылап отыруға, сот құжаттары мен хабарламаларды жылдам алуға болады. Тұрақты бақылауға алудың мұндай мүмкіндігі сот қызметкерлерін тәртіпке бағындырып, қатысушыларды әуре-сарсаңға салудың алдын алады.

Көрнекті мысал келтіре кетейін – 2013 жылы «электронды үкімет» порталы арқылы Қазақстан соттарына 17 539 электронды өтініш келіп түссе, 2014 жылы Сот кабинеті арқылы 105 707 өтініш түскен, яғни, түскен өтініштер саны 6 есеге артқан! Айтпақшы, ағымдағы жылдың бірінші тоқсанында 60271 өтініш түсіп үлгерді. Яғни, бұл осы қызметке деген сұраныстың бірден артқанын білінеді.

- Меморгандардың кеңестік кезден қалған ақтаңдағының бірі - түрлі ведомстволардың мәліметтер базасы өз бетінше жұмыс істеп келді. Қажетті ақпараттар алмасуы жүйесіз, тиімсіз түрде жүргізілді. Соның салдарынан жұмыс сапасы зардап шекті. Сіздер бұл бағытта қандай шаруалар атқарудасыздар?

Осындай жағдайға қатысты Билл Гейтстің «Барлық ішкі үдерістерді электронды етіп, бір-бірімен біріктіру қажет» деген тамаша сөзі бар. Ақпараттық жүйелердің бірігуі жағдайды түбірімен өзгертуде. Қазір «ТӨРЕЛІК» атты сот органдарының бірыңғай автоматтандырылған ақпараттық-талдау жүйесін (СО БАТЖ) құру бойынша жұмыстар аяқталып қалды. Оның бірегейлігі неде дейсіз ғой? Ол талап арыздардың (шағымдардың) тіркелу, қаралу мерзімдерінің сақталуын, жалпы, барлық процессуалдық істер мерзімдерінің сақталуын автоматты түрде есепке алып, бақылау жүргізіп отыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, сол арқылы судьялар барлық мүдделі меморгандардың ақпараттық базаларына, оның ішінде, Бас прокуратураның ҚСжАЕК ақпараттық ресурстарына да кіре алады. Бұл жұмысты оңтайландырып, қажетсіз сұраныстарды болдырмауға ыңғайлы.

Жоғарғы Соттың интернет-ресурстық сервистерін біріктіретін «ТӨРЕЛІК» бірден үш міндетті орындауға мүмкіндік береді – біріншіден, судьялардың жұмысын тиімді ұйымдастырады. Екіншіден, азаматтарға сот істерінде өз құқықтары мен бас бостандығын қорғауды жеңілдетіп, оңайлатады. Үшіншіден, адам факторын, сондай-ақ, процессуалды емес байланыстарды бақылауға жаңа мүмкіндіктер береді.

Сот жүйесін сот актілерінің орындалу тиімділігі бойынша бағалайтыны жалпыға мәлім. Бүгінгі күні бұл мәселенің Әділет министрлігі жүйесіндегі арнайы департаменттің жауапкершілігі аясына кіретінін бірден айтып өткім келеді. Бірақ біз істі ешқашан жарты жолда қалдырмаймыз – бүгінде біз Жоғарғы Сот пен Әділет министрлігінің ақпараттық жүйелерін біріктудеміз. Бұл сот актілерінің орындалуы бойынша өзара жылдам ықпалдастықты қамтуға мүмкіндік береді.

Жаңа жүйенің тағы бір артықшылығын айта кетсем, қазіргі күні барлық сот құжаттары тек қана электронды түрде ұсынылады. Сондай-ақ, жоғары сатыдағы сотқа апелляциялық, кассациялық шағымдар, қадағалау өтінішхаттарын беру кезінде сот актілерінің түпнұсқасын қоса беру талап етілмейді, себебі бұл процесс Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының ақпараттық жүйесі арқылы автоматтандырылған. Бұл да сот өндірісін оңтайландыруда жасалған маңызды қадамдардың бірі, қарапайым халыққа бұл қолайлы жағдайдың ұнайтыны анық.

Сот жұмысындағы айрықша бір ерекшелік – істерді бөлудің де автоматты режимге ауыстырылғандығын атап өткен жөн. Сонымен қатар, бұл жүйе мамандандыру, жұмыс мөлшері, судьялардың басқа сотқа тағайындалуы, қылмыстық істер жөніндегі тергеу судьясының және әкімшілік істер жөніндегі кезекші судьяның қызметтерін атқару, тіпті судьяның еңбек демалысында болуы немесе науқастанып қалуы сияқты факторларды ескереді. Біздің ойымызша, істерді бөлудің мұндай әдісі субъективті факторларды болдырмауға мүмкіндік береді.

- Сот процестерінің ашықтығы бүкіл әлемдегі маңызды мәселелердің бірі. Тіпті озық елдердің өзінде бұл мәселеге қатысты біржақты пікір жоқ. Мысалы, АҚШ пен Батыс Еуропада сот отырыстары кезінде аудио- және бейнетүсірілімдерге тыйым салынған. Осы мәселеде Қазақстан ұстанымы қандай?

Меніңше, қазіргі кезде ҚР соттарында қолданылып жүрген сот процестерінің аудио және видео тіркеуінің жетілдірілген жүйесі шын мәнісінде, сот төрелігі ашықтығымен қамтамасыз етудің ғаламат құралына айналады. Көп жағдайда бұл қолданысқа енген жайттар – Қазақстанда сот процесінің әрбір қатысушысы қазір Сот кабинетіне кіріп, процестің бейне- және аудиожазбаларымен таныса алады. Осылайша, сот өндірісінің бүкіл процесі толықтай ашық бола түсуде, және бұл жүйені толықтай енгізу қандай да бір процессуалдық заң бұзушылықтарды азайтады. Иә, мұндай жағдайда судьялардың мойнына қаншалықты орасан психологиялық ауыртпалықтың түсетінін түсінеміз. Өйткені ол процессуалдық нормалар мен сот этикасын мүлтіксіз сақтауды талап етеді. Жоғарыда айтып өткенімдей, ашықтықтың мұндай деңгейіне кез келген ел дайын бола бермейді, бірақ ҚР ЖС басшылығы сот өндірісі процестерін барынша бәсекелі әрі әділетті ете түсу үшін, осы маңызды қадамға саналы түрде барып отыр.

Өткен жыл ішінде аудандық және соларға теңестірілген соттар аудио-видео тіркеу жүйелерін қолдана отырып, 420 мыңға жуық істі қарады. Бұл бірінші инстанцияда аяқталған істердің жалпы санынан 42% жоғары.

Соттарда бейнеконференция байланысы жүйесі көптеп енгізілуде. Ол көбінесе, жазаға тартылғандар мен тергеудегілерді, сондай-ақ, мәжбүрлі түрде емделіп жатқандарды сот залына апармай-ақ, орналастырылған мекемеден-ақ тергеу арқылы қолданылады.

Сот өндірісінің ашықтығы сондай-ақ, өз біліксіздігін соттардың әділетсіздігіне сілтеп ақталатын кейбір заңгерлердің қулыққа салынуына жол бермейді.

Айтпақшы, бүгінде республика бойынша сот отырысы өтетін залдардың 50%-дан астамы заманауи ауди-видео тіркеулермен жабдықталған, ал Астана мен Алматы бойынша жүз пайыз қамтамасыз етілді. 2015 жылы ҚР-дағы барлық сот отырыстары осы талаптарға сай болмақ.

- Сот төрелігінің кеңестік заманнан қалған созылмалы аурларының бірі істі жиі кейінге қалдыру немесе сот процестерінің басталуын кешіктіру болып табылады. Ондай ескі әдеттен арылу үшін не істелінуде?

Ондай жағдайлар үш негізгі себептен пайда болған: судьялардың шамадан тыс жұмысбастылығы, арнайы ғимараттардың жетіспеушілігі және сот процесіне қатысушыларға хабарлама жіберудің қолайсыз рәсімі.

Бірінші себепке қатысты айтсақ, жаңа жылдан бері заңның өзгеруіне байланысты, соттар орасан көп ұсақ істерді қараудан құтылатын болды. Римдік құқық ұстанымында айтылғандай, «Претор ұсақ-түйекпен айналыспауға тиіс». Бұдан өзге, дау-жанжалдарды сотқа дейін реттеу тетіктері жетілдіруде. Солардың бірі – медиация.

Содан кейін, былтырғы жылы мемлекет басшының тапсыруына сәйкес, судьялар штаты 450 адамға көбейтілді.

Сот отырыстарының замануи, барлық талаптарға сай ғимараттарда өтуі үшін көп іс атқарылды. Осы істе әсіресе, Астана мен Алматыда көп алға жылжушылық бар. Болашақ сот төрелігінің үлгісі – Астанадағы қазіргі заманғы әлемдік стандарттарға сай жаңа Сот төрелігі сарайы (Астана қалалық соты) болып табылады. Бұл ғимаратта төрт сот орналасқан, оның ішінде, Астананың Арнайыландырылған ауданаралық экономикалық соты да (ААЭС) бар. Ғимарат аумағы 32 мың шаршы метрден асады, онда сот отырысына арналған 50 зал орналасқан. Аймақтарда да қызу жұмыстар жүргізілуде.

Өздеріңіз білетіндей, сот процесіне қатысушыларға хабарландыру жіберудің ескі тәсілдері кейбір азаматтардың сотқа келмеуіне заңды түрде сылтау тауып, процесті әдейі созабалуына мүмкіндік беріп келді. Қазір жағдай түбірімен өзгерген – «Сот құжаттарымен танысу» сервисі пайда болды. Электронды «Сотқа шақыру» жобасы жылдам әрі үнемді бола түсті. Іс жүзінде, азаматтар талап арыздарды сотқа қағаз түрінде жазып бере беріп, қолдарына талон алады, келесі жолы оған істің өндіріске қабылданғаны туралы, сот ұйғарымдары шыққаны және т.б. туралы SMS-хабарламалар немесе электронды хаттар жіберіледі. Осының бәрі жылдамдықпен қамтамасыз етіп, процеске қатысушылардың қаржысы мен уақытын үнемдеуге мүмкіндік береді.

Өткен жылы сот арқылы қаралған істерге қатысушыларға шамамен, 10 миллион теңге сомасын құрайтын үш миллионнан астам SMS-хабарламалар жіберілді. Салыстыру үшін айта кетсек, олардың қағаз түріндегі құны 270 миллион теңгені құрар еді.

Сондай-ақ, «Гибридтік электронды пошта» жобасы «Қазпошта» АҚ-мен бірігіп, сәтті жұмыс істеуде – яғни, электронды пішіндегі хабарлама оны алушының пошта бөлімшесіне жөнелтіледі, сол жерде қағаз түрінде шығарылып, алушыға жеткізіліп, қолына тапсырылады. Бүгінгі күні ҚР соттарынан 37 мыңнан астам электронды шақырту қағаздары жіберілген.

- Ілияс Сапарбекұлы, тиімді жас топ-менеджерлер толқынының өкілі ретінде, Сіз сот төрелігінң ашықтығы мен қолжетімділігін арттыру үшін алдыңызға үлкен мақсаттар қойып отырсыз. Бірақ сот өнідірісі – конвейер емес. Сот төрелігін әсіре технологиялап жіберуден қауіп төнбей ме? Мысалы, сараптама нәтижелерін, тіпті сот шешімдерін бұрмалағысы келген әрекеттер пайда болуы мүмкін ғой?

Дұрыс айтасыз, сот өндірісі конвейер бола алмайды. Әрбір сот шешімін жекелей алсақ, оның артында қаншама адам тағдыры тұр. Дегенмен сіздің айтқаныңызды жалғастырайын, біз материалдық жағдайға қатысты судьялар үшін барынша жақсы жұмыс жағдайын жасауға тиіспіз, соған сай, технологиялар да іс жүзінде, конвейер сияқты еш үздіксіз, мінсіз жұмыс істеуге тиіс. Тек сонда ғана озық оргтехникамен, жоғары технологиялармен қаруланған кәсіби білікті судья алыс қашықтан да барынша объективті әрі жан-жақты сот тергеуін жүргізе алады. Дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, одан сот төрелігінің сапасы ұтпаса, еш ұтылмайды.

Бүгінгі күні қоғамда сот жүйелерін ұйымдастыру саласына тиімді менеджементтің әмбебап ұстанымдарын қолдануға болады әрі қолдану қажет деген түсіністіктің орын алып жатқаны айқын.

Менің ойымша, аталмыш деңгейде табысқа жетудің басты шарты – жоғары технологиялардың сот корпусының біліктілігімен ұштаса білуі болып табылады. Тағы да Билл Гейтстің айтқанына мысал келтірсем, ол «Өз компанияңды бәсекелестер арасынан ерекше етудің сенімді тәсілі – қуғыншылар тобынан қашып шығу – яғни, жұмысты ақпарат жағынан жақсы ұйымдастыра білу» деген сөзді жиі қайталайды екен. ҚР ЖС Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаментінің басшысы ретінде мен де инновациялық технологияларды барлық салада қолдана отырып, Қазақстан сот жүйесінің тиімді жұмысы үшін барынша қолайлы жағдай туғызуға ұмтылатын боламын.

Нақты істерге көше отырып, бірінші кезекте, жоғарыда айтып өткенімдей, соттарға құжат айналымы мен сот өндірісі процестерін толықтай автоматтандыруға мүмкіндік беретін «ТӨРЕЛІК» жүйесін толық енгізуге қол жеткізетін боламыз.

Екіншіден, барлық смартфон пайдаланушылар үшін ұялы нұсқасын жасай отырып, «Сот кабинеті» сервисін портал деңгейіне көтеру қажет.

Үшіншіден, бұл сот төрелігін түзету, денсаулық сақтау мекемелеріне қашықтан жөнелтуге арналған бейнеконференция байланысының кешенді жүйесін ұйымдастыру.

Сыртқы әсер ету қаупіне қатысты айтсақ, кез келген жүйе көбірек компьютерленген сайын, хакерлік шабуылдар мен техникалық ақаулардың орын алу қаупі де жоғары болады деген жалпы ереженің барына келісемін. Сондықтан сот органдарының IT-құрылымдарын ақпараттық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету ісі біз үшін басты мәселенің бірі болады. Бұдан өзге, біз 2020 жылға дейін сот жүйесіндегі Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды дамытудың ғаламдық стратегиясын әзірлеудеміз.

Сот шешімдерінің бұрмалануы мүмкіндігіне қатысты айтсам, бұл іс жүзінде мүмкін емес нәрсе, тіпті сондай жағдай орын алғанның өзінде, жұмыс істеп тұрған қадағалау және қауіпсіздік жүйелері арқылы жылдам анықталар еді, сондықтан қаскөйлер бәрібір көздеген мақсаттарына жете алмайды.

Түйіндей келе, жоғары технологияларды енгізу – жеке бастың мақсаты еместігін атап өткім келеді, бірақ бүгінгі күні олар заманауи – жылдам, ашық әрі бәрі үшін қолжетімді сот төрелігінің ерекшелігіне айналуы тиіс.